Deze maand bracht de Inspectie van het Onderwijs de Staat van het Onderwijs 2025 uit. In deze publicatie brengt de Inspectie feiten en cijfers bijeen, worden meerjarige ontwikkelingen en resultaten getoond en verbanden en oorzaken gesignaleerd. In het rapport wordt aangegeven dat meer dan ooit extra focus nodig is op het burgerschapsonderwijs. De aandacht daarvoor is niet nieuw, maar veel scholen worstelen nog met deze belangrijke opgave. In dit artikel vertellen we je over het belang van burgerschapsonderwijs, invulling vanuit wereldburgerschap en de relatie met duurzaamheid!
Burgerschapsonderwijs: waar hebben we het dan over?
We leven in een onrustige wereld waarin veel verandert. De Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid wijst op de stapeling van conflicten, veranderende verhoudingen in de wereld, en onzekerheid als gevolg van bijvoorbeeld demografische ontwikkelingen en de klimaatverandering. Dat vraagt iets van elke burger en dus ook elke leerling.
Het Expertisepunt Burgerschap geeft aan dat het niet vanzelfsprekend is dat kinderen vanuit huis de basiswaarden van onze samenleving meekrijgen. Daarom heeft in Nederland het onderwijs de wettelijke taak om ‘’actief burgerschap en sociale cohesie op een doelgerichte en samenhangende wijze te bevorderen’’. Dit betekent dat het onderwijs moet zorgen voor een schoolcultuur die in overeenstemming is met de basiswaarden van onze samenleving, maar ook dat leerlingen worden gestimuleerd actief te oefenen met deze waarden.
Dit sluit aan bij de visie van de Verenigde Naties op burgerschapsonderwijs. De Global Education First Initiative van de Verenigde Naties stelt: "Het is niet voldoende dat onderwijs individuen opleidt die kunnen lezen, schrijven en rekenen. Onderwijs moet zijn centrale rol volledig opnemen om mensen te helpen meer rechtvaardige, vreedzame, tolerante en inclusieve samenlevingen te vormen”. Ook in de Staat van het Onderwijs 2025 wordt goed burgerschapsonderwijs meer dan ooit belangrijk geacht voor de toerusting van leerlingen en studenten.
Stand van zake: opzet en kwaliteit burgerschapsonderwijs vragen verbetering
De Inspectie van het Onderwijs geeft aan dat burgerschapsonderwijs meer aandacht krijgt op scholen, maar nog niet overal doelgericht of samenhangend genoeg is opgezet. Veel scholen kregen van de inspectie herstelopdrachten op het onderdeel burgerschap binnen de standaard basisvaardigheden, omdat zij nog niet voldeden aan de wettelijke eisen voor de bevordering van burgerschap. Bij deze scholen ontbraken concrete leerdoelen en/of een samenhangende opbouw van het curriculum. De inspectie geeft aan dat het goed is om blijvend aandacht te houden voor het belang van burgerschap als integraal onderdeel van de basisvaardigheden.
Momenteel worden kerndoelen burgerschap voor het primair onderwijs en de onderbouw van het voortgezet onderwijs ontwikkeld. In maart 2024 zijn deze in concept opgeleverd, maar ze zij nog niet wettelijk vastgesteld. De conceptkerndoelen burgerschap bestaan uit doelen over de schoolcultuur, diversiteit, democratische waarden, maatschappelijke betrokkenheid en maatschappelijke vraagstukken. Hierin kreeg duurzaamheid een plek in conceptkerndoel 2 (diversiteit), conceptkerndoel 3 (mensenrechten) en conceptkerndoel 6 (planetaire vraagstukken). Momenteel zijn verschillende scholen de doelen aan het testen. De verwachting is dat SLO de definitieve conceptkerndoelen voor de zomer van 2025 oplevert. Na de oplevering is het ministerie van OCW verantwoordelijk voor de vastlegging van de conceptkerndoelen in de wet.
Van burgerschap naar wereldburgerschap
Ook binnen de Sustainable Development Goals is aandacht voor burgerschapsonderwijs. Zij benoemen echter ook expliciet ‘wereldburgerschap’:
''Doelstelling 4.7 (onderdeel van SDG 4: Kwaliteitsonderwijs) roept landen op om “te zorgen dat alle leerlingen kennis en vaardigheden verwerven die nodig zijn om duurzame ontwikkeling te bevorderen, onder andere via educatie voor duurzame ontwikkeling en duurzame levensstijlen, mensenrechten, gendergelijkheid, het bevorderen van een cultuur van vrede en geweldloosheid, wereldburgerschap en waardering voor culturele diversiteit en de bijdrage van cultuur aan duurzame ontwikkeling.”
Fawaka Wereldburgerschap legt het verschil duidelijk uit: “Bij burgerschapsonderwijs ligt vaak een nadruk op wat lokaal speelt (bijvoorbeeld: hoe ga je met elkaar om in de klas) en wat nationaal speelt (bijvoorbeeld: hoe ben je onderdeel van de Nederlandse democratie en de Nederlandse rechtsstaat). Maar leerlingen zijn niet alleen onderdeel van hun klas, hun wijk, hun woonplaats, van Nederland, en Europa, maar ook van de wereld. Bij Wereldburgerschap gaat aandacht uit naar het niveau van de wereld, maar krijgen ook wat nationaal en lokaal speelt in samenhang aandacht.”
Er is een grote overlap tussen wereldburgerschap en duurzaamheid. Volgens de Verenigde Naties worden binnen doelstelling 4.7 wereldburgerschapsonderwijs en Leren voor Duurzame Ontwikkeling gezien als elkaar versterkende benaderingen om twee redenen:
- Beide richten zich op de relevantie en inhoud van onderwijs om ervoor te zorgen dat onderwijs bijdraagt aan een vreedzame en duurzame wereld.
- Beide benadrukken ook het belang van het ontwikkelen van kennis, vaardigheden, waarden, houdingen en gedragingen die individuen in staat stellen weloverwogen beslissingen te nemen en actieve rollen te vervullen op lokaal, nationaal en mondiaal niveau.
Op gebied van burgerschapsonderwijs valt er nog veel te winnen en datzelfde geldt voor de integratie van duurzaamheid in het onderwijs. Coöperatie Leren voor Morgen en het Collectief Natuurinclusief brachten als aanvulling op de Staat van het Onderwijs 2025, de Staat van het Duurzaam Onderwijs 2025 uit. De Staat van het Duurzaam Onderwijs geeft een helder overzicht van hoe onderwijsinstellingen bezig zijn met duurzaamheid en waar kansen liggen voor verdere verankering. De stand van zaken van zowel burgerschapsonderwijs als duurzaam onderwijs laten zien dat er kansen liggen om deze twee in gezamenlijkheid op te pakken en te versterken!
Eco-Schools draagt bij aan wereldburgerschap
Eco-Schools als programma draagt op verschillende manieren bij aan wereldburgerschap, waar duurzaamheid en burgerschap op een logische manier samenkomen.
De aanpak van Eco-Schools kenmerkt zich namelijk door het ‘student-led’ karakter. Doordat leerlingen bekijken hoe de school ervoor staat op tien10 duurzame thema’s (zowel sociaal als groen) en zelf acties ondernemen in samenwerking met de school(omgeving), oefenen ze met actief en verantwoordelijk burgerschap. Hierin ontdekken leerlingen hun invloed én hun veranderkracht. In het proces maken ze kennis met mondiale, nationale en lokale uitdagingen en leveren ze met hun acties een bijdrage aan het oplossen hiervan. Door samen te werken en beslissingen te maken in een team oefenen leerlingen ook met democratische vaardigheden en omgangsvormen, zoals overleggen, stemmen, argumenteren en gedeelde keuzes maken.
Daarnaast is een curriculumanalyse en verbeterplan onderdeel van het zevenstappenplan van Eco-Schools. De docenten en leerlingen bekijken in deze stap hoe verschillende duurzame thema’s terugkomen in het curriculum. Door in deze stap expliciet naar burgerschap te kijken, heb je als Eco-team de kans om gelijk de samenhang en opbouw van het burgerschapsonderwijs in kaart te brengen en te verbeteren.
Ten slotte is Eco-Schools aangesloten bij het Collectief Wereldburgerschap: een groep samenwerkende organisaties rondom dit thema (met onder andere Fawaka, Stichting Wereldburger, UNESCO, LAKS, Nuffic, SDG Nederland en Natuurhub Amsterdam). Hier wisselen we kennis en ervaring uit en versterken we elkaar. Dit is onderdeel van het Collectief Natuurinclusief domein Onderwijs.
Ben jij een Eco-School die op een mooie manier aan (wereld)burgerschapsonderwijs werkt? Je kan altijd je mooie voorbeelden delen via het portfolio of via sociale media om andere scholen te inspireren! Wil je meer weten over burgerschapsonderwijs en Eco-Schools, bijvoorbeeld over de nieuwe kerndoelen? Abonneer je dan op onze nieuwsbrief zodat je niks mist.